Recensie:

Hoe is het met de wereld gesteld? Als je de media mag geloven, gaat het allemaal niet zo best: moord en doodslag, oorlog, armoede en ongelijkheid voeren de boventoon. De Canadese taalkundige en psycholoog Steven Pinker ziet een andere trend. In zijn nieuwste boek Verlichting NU – Een pleidooi voor rede, wetenschap, humanisme en vooruitgang kijkt hij naar de feiten en die zijn hoopvol. We worden gezonder, we leven langer, we zijn rijker en zijn zelfs gelukkiger. Het aantal oorlogen neemt af net zoals de armoede. De oorzaak is het vertrouwen in wetenschap en de rede die sinds de Verlichting steeds wijder is verspreid. Die Verlichting staat echter onder druk. Er is scepsis jegens de wetenschap en populisten proberen het vertrouwen in redelijk denken te ondermijnen. Er zijn uitdagingen zoals de toename van de wereldbevolking en elektrificatie van de samenleving die om oplossingen vragen. Die oplossingen liggen volgens Pinker in de rede, de wetenschap, het humanisme en de vooruitgang.

Jehova’s getuigen bellen niet alleen meer aan, maar bellen sinds kort ook op. Zo werd ook ik onlangs gebeld door, naar de stem te oordelen, een dame op leeftijd die met mij een gesprek wilde aangaan. Of ik ook niet vond dat er steeds meer ellende in de wereld kwam: meer oorlogen, meer armoede en meer geweld. Nou had ik zojuist Steven Pinkers nieuwste boek Verlichting NU gelezen en daar had de pionierende getuige klaarblijkelijk niet op gerekend. Ik kon haar met mijn nieuw verworven kennis vertellen dat de wereld sinds de Verlichting in de achttiende eeuw voet aan de grond had gekregen er aanzienlijk op vooruit was gegaan. De Verlichting stond voor bevordering van de wetenschap en intellectuele uitwisseling en het bestrijden van het misbruik van recht in kerk en staat. Ook waren de geesten van Verlichting verklaarde tegenstanders van intolerantie en kwamen ze op voor de grondrechten van burgers. Eén en ander leidde tot de modernisering van de samenleving door middel van individualisering, emancipatie, feminisme, secularisering en globalisering. In zijn boek gaat Pinker uitgebreid in op de verworvenheden van de verlichting. Het is een aaneenschakeling van hoopvolle data: de levensverachting is enorm gestegen, kindersterfte gedaald, hongersnoden verdwenen, extreme armoede bestreden, ongelijkheid verkleind, minder genocides en oorlogen en ga zo maar door. In dat licht lijkt het boek van Pinker op een uitgebreide, belezen en zwaar gedocumenteerde versie van Het Groot Goed Nieuws Boek uit 2007 van Simon Rozendaal, de wetenschapsjournalist bij Elsevier die in zijn boek een weerwoord geeft tegen de “paniekmachine”, waaronder hij onder meer de media, de milieubeweging en de overheid schaart die allemaal “de indruk wekken dat de wereld naar de Filistijnen gaat”, zoals Rozendaal het beschrijft, maar, zo voegt hij eraan toe: “Welnu, ik heb nieuws voor u: het is niet waar.” Pinker ziet daarnaast hedendaagse problemen die om een oplossing vragen. Is vooruitgang eigenlijk wel duurzaam? De milieubeweging ontstond in de jaren zestig vanuit wetenschappelijk verworven kennis en een romantisch idee over het respect naar de natuur. Milieuvervuiling en klimaatverandering zijn grootheden waar we niet omheen kunnen. Inmiddels is het Groene denken onlosmakelijk verbonden met misantropisch doemdenken en een hang naar de pre-industriële samenleving. Met de gevestigde orde inclusief industriëlen aan de ene zijde en de romantici aan de andere lijkt de progressie tot stilstand te komen. Nog maar recentelijk is er echter een alternatief in de vorm van ecomodernisme of ecopragmatisme dat door Pinker ook als Enlightenment Environmentalism kan worden beschouwd. De beweging start met de constatering dat een zekere mate van vervuiling onvermijdelijk is als consequentie van de tweede wet van de thermodynamica. Wanneer mensen bijvoorbeeld energie gebruiken om in leven te blijven of voor de bouw van hun huizen, dan zal dat entropie elders in het milieu vergroten in de vorm van afval, vervuiling en andere vormen van wanorde. Daarbij komt dat de mensheid volgens Pinker nooit in harmonie met de natuur heeft geleefd. Wanneer mensen voor het eerst een nieuw ecosysteem betreden, dan zullen zij eerst alle grote dieren tot uitsterven bejagen en vaak grote stukken bos platbranden. Industrialisatie daarentegen heeft ertoe geleid dat miljarden mensen te eten kregen, de levensverwachting verdubbeld, vrouwen geëmancipeerd en slavernij uitgebannen werden. Wanneer mensen zich geen zorgen hoeven maken of er vanavond eten op tafel staat en er een dak boven ons hoofd is, komt het besef om zorg te dragen voor de omgeving. Met de elektrificatie van de maatschappij en het toenemend energiegebruik wereldwijd komt ook de klimaatverandering om de hoek kijken. “Hoe gaat we hier mee om? We kúnnen er niet omheen.” De ‘Verlichte’ reactie op het klimaatvraagstuk is om uit te vinden hoe we de meeste energie kunnen krijgen met zo min mogelijk CO2-uitstoot. Pinker haalt hierbij Ted Nordhaus en Michael Shellenberger aan (ecomodernisten van het eerste uur en ‘founders’ van het Breakthrough Insitute): “Er is geen geloofwaardige weg die leidt tot het terugdringen van de mondiale CO2-emissies zonder een enorme uitbreiding van kernenergie.” Waarom het westen juist de andere kant opgaat, komt volgens Pinker omdat kernenergie op een aantal negatieve psychologische knoppen drukt, zoals: het maken van voorstellingen van mogelijke catastrofes, wantrouwen van ‘man-made’- oplossingen en het aanzwengelen van deze gevoelens door de traditionele Groene beweging en haar ‘progressieve’ supporters. Maar progressie vraagt juist om ontwikkeling en toepassing van kennis en wetenschap. En dat ligt niet alleen bij ‘progressief’ links onder vuur, ook het huidige ‘rechtse’ populisme met onder andere Trump en de verrechtsing van Hongarije en Polen staan progressie in de weg. Conservatief Amerika staat al decennialang op gespannen voet met wetenschappelijke vooruitgang (Chris Mooney – The republican war on science). In de VS neemt de gelijkheid af door immigranten te demoniseren, het milieu lijdt onder het verlaten van de klimaatakkoord van Parijs en Trump heeft zelfs de mogelijkheid tot het inzetten van kernwapens weer genoemd. Maar hoewel we nu op een achterstand lijken gebracht, toont Pinker aan dat de steun voor populisten sinds de jaren dertig van de vorige eeuw toch aanzienlijk is verminderd. Al met al hoopt Pinker dat de idealen van de Verlichting steeds dieper doorzetten en minder kans geven aan fundamentalisten, boze politici en hun gelijken. Ruimte voor de rede, de wetenschap en humanisme tezamen dragen bij aan de vooruitgang. “Het verhaal behoort niet tot een stam maar de gehele mensheid. (…) Leven is beter dan dood, gezondheid beter dan ziekte, overvloed beter dan behoefte, vrijheid beter dan onderdrukking, geluk beter dan lijden, en kennis beter dan bijgeloof en onwetendheid.” De mevrouw van de Jehova’s Getuigen had inmiddels het gesprek beëindigd.